دیدار الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در ۸ آگوست در کاخ سفید، با میانجیگری دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، منجر به تعهد مشترکی برای پیگیری صلح و تشکیل «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» شد. این مسیر به آذربایجان دسترسی زمینی مستقیم به منطقه محصور در خشکیِ نخجوان، از طریق خاک ارمنستان را می‌ دهد.

با این وجود، تعهد مشترک ارمنستان و آذربایجان برای پیگیری صلح، نگرانی‌ های جدی را برای همسایه جنوبی آن ها، ایران، ایجاد کرده است. وزارت امور خارجه ایران از توافق صلح بین آذربایجان و ارمنستان استقبال کرده و اعلام کرده است که صلح و ثبات در قفقاز به نفع همه کشورهای منطقه است، اما در عین حال نگرانی خود در مورد اثرات نامطلوب «مداخله خارجی» در «مرزهای مشترک» را نیز ابراز کرده است. اصطلاح «دخالت خارجی» به میانجیگری ایالات متحده در توافقنامه ایجاد «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» و مشارکت پیش ‌بینی ‌شده شرکت ‌های آمریکایی در ساخت و مدیریت این کریدور اشاره دارد. «مرزهای مشترک» نیز به مرز ۴۰ کیلومتری (تقریباً ۲۵ مایلی) بین ایران و ارمنستان اشاره دارد. به نظر می ‌رسد ایران نگران است که دخالت ایالات متحده در ساخت این مسیر، ترانزیت آن در مرز ایران و ارمنستان را با تهدید مواجه کند.

تهران همچنین نگران است که واگذاری ساخت و کنترل مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» به شرکت ‌های آمریکایی است که می تواند بخشی از تمایل ایالات متحده برای محاصره و مهار ایران باشد. این نگرانی پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران و بمباران تأسیسات هسته ‌ای ایران توسط ایالات متحده در ۲۱ ژوئن تشدید نیز شده است. علی اکبر ولایتی، مشاور آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران، در راس گروهی از مقامات ایرانی قرار داشت که از مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» انتقاد می کنند. او با اعلام این که این گذرگاه به «گورستانی» برای «مزدوران ترامپ» تبدیل خواهد شد، نگرانی خود را در زمینه تأثیر افزایش حضور ایالات متحده در منطقه قفقاز بر منافع ایران اعلام داشت.

مخالفانِ سیاسی پاشینیان در ارمنستان نیز حمایت خود را از مخالفت ایران با توافقنامه مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» ابراز کرده‌ اند. در واقع، توافق برای دسترسی آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان از طریق خاک ارمنستان، عدم اطمینان و نگرانی را در ایروان برانگیخته است، چرا که برخی از ارامنه آن را امتیازی تحمیل شده تحت فشار خارجی یا حتی تهدیدی برای حاکمیت کشورشان می‌ دانند. در جریان سفر مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، به ارمنستان در ۱۹ آگوست، مقامات ارمنی اطمینان دادند که اجرای پروژه دسترسی آذربایجان به نخجوان، تهدیدی برای مرز مشترک بین ایران و ارمنستان و همچنین ترانزیت بین دو کشور ایجاد نخواهد بود. الهام علی ‌اف نیز در مصاحبه ‌ای با کانال العربیه عربستان سعودی اظهار داشت که: «شایعات زیادی در برخی رسانه ‌ها و سایت ‌های اینترنتی منتشر شده مبنی بر اینکه آذربایجان قصد دارد زنگزور را اشغال کند یا این که آذربایجان قصد دارد مرز ایران و ارمنستان را قطع کند. چنین اخباری کاملاً ساختگی و غیر واقعی است.»

ایران در مورد مسیر آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان بر سه موضوع تمرکز دارد. نخست، ایران در مورد این مسیر دسترسی که از جنوب ارمنستان و در مجاورت مرز ایران می‌گذرد، بسیار نگران است. ایران انتظار دارد که هرگونه مسیر دسترسی نخجوان با مشارکت ایالات متحده تا حد امکان از مرز بین ایران و ارمنستان فاصله داشته باشد تا حریم خصوصی و امنیت خاک ایران تضمین شود. دوم، طرح مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» با بزرگراه شمال- جنوب ارمنستان که شرکت ‌های ایرانی در ساخت آن مشارکت دارند، تلاقی پیدا خواهد کرد. ایران تضمین می ‌خواهد که هیچ گونه تداخل یا محدودیتی در تجارت ایران و ارمنستان در این تقاطع رخ ندهد. از دیدگاه فنی- مهندسی، ساخت یک روگذر یا زیرگذر می‌ تواند این نگرانی را برطرف کند. سوم، ایران تأکید کرده است که مسیر دسترسی آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان باید تحت صلاحیت دولت ارمنستان باشد. هرچند طبق توافق ۸ آگوست در واشنگتن، مسئولیت امنیت و کنترل نظارتی بر مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» بر عهده شرکت ‌های آمریکایی خواهد بود. ایران می‌خواهد اطمینان حاصل کند که نظارت و بازرسی ایالات متحده (شرکت های آمریکایی) به مسیر ترانزیتی ایران- ارمنستان گسترش نخواهد یافت و محدودیت ‌ها یا چالش ‌هایی را برای ترانزیت، تجارت یا عبور شهروندان بین دو کشور ایجاد نخواهد کرد.

با این وجود، پیامدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی دسترسی مستقیم آذربایجان به نخجوان از خاک ارمنستان برای ایران اجتناب ‌ناپذیر به نظر می ‌رسد. اگر طرح مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» ساخته و اجرایی شود، مزایای «کریدور ارس» کاهش خواهد یافت. پس از تصرف قره ‌باغ توسط نیروهای آذربایجانی در سپتامبر ۲۰۲۳ میلادی، ایران و آذربایجان توافق کردند که یک مسیر ترانزیتی به نام «کریدور ارس» ایجاد کنند. قرار است این مسیر از استان آذربایجان شرقی ایران عبور کند و روستای آق ‌بند در گوشه جنوب غربی شهرستان زنگیلان در جمهوری آذربایجان را به شهر اردوباد در جنوب نخجوان متصل کند. «کریدور ارس» که شامل مسیرهای بزرگراهی و ریلی و بدون عبور از خاک ارمنستان است، در حال حاضر در دست ساخت است. اجرای طرح مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» ممکن است کریدور ارس را به حاشیه براند. با این حال، احیای مسیر راه‌آهن دوران شوروی از جلفا به نخجوان پس از توافق اخیر بین ارمنستان و آذربایجان می‌تواند پیامدهای منفی ترانزیتی مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ» را برای ایران کاهش دهد و ایران را پس از سه دهه دوباره به شبکه راه‌آهن قفقاز جنوبی و روسیه متصل کند.

از سویی دیگر، مسیر آذربایجان به نخجوان موسوم به «مسیر ترامپ»، امکان دسترسی به گاز، برق، نفت و فیبر نوری سرزمین اصلی آذربایجان را می ‌دهد که وابستگی نخجوان به واردات انرژی از ایران را کاهش می ‌دهد. خط لوله گاز ایغدیر-نخجوان که در ۵ مارس ۲۰۲۵ میلادی افتتاح شد، امکان دسترسی نخجوان به گاز صادراتی جمهوری آذربایجان به ترکیه را می‌دهد. همچنین مسیر آذربایجان به نخجوان، احتمال اجرایی شدن پروژه ترانس خزر را نیز افزایش می ‌دهد، که گاز ترکمنستان را از طریق دریای خزر به آذربایجان، ترکیه و اروپا منتقل خواهد کرد و جایگزین دیگری برای صادرات گاز ایران به ترکیه خواهد بود.

عادی ‌سازی روابط ارمنستان با آذربایجان و ترکیه همچنین می ‌تواند وابستگی ارمنستان به روسیه را بیش از پیش کاهش دهد. روابط بین ارمنستان و روسیه از زمان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ میلادی به سردی گرائیده است. ارمنستان از شرکت در جلسات و رزمایش ‌های سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری روسیه خودداری کرده است و مرزبانان و نیروهای امنیتی روسیه نیز از ژانویه ۲۰۲۵ مرز ارمنستان با ایران و فرودگاه ایروان را ترک کرده ‌اند. روند واگرایی ارمنستان از روسیه می‌ تواند پس از توافق نهایی صلح بین ارمنستان و آذربایجان و تحقق سه پیش‌شرط اصلی آن، که شامل تعیین مرزها بین ارمنستان و آذربایجان، انحلال گروه مینسک و اصلاح قانون اساسی ارمنستان در مورد اتحاد ارمنستان و قره باغ کوهستانی است، تشدید شود. تعطیلی دو پایگاه نظامی روسیه در ایروان و گیومری و خروج ارمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی بسیار محتمل است که می‌ تواند به همکاری قوی ‌تر و نزدیک تر بین ارمنستان و غرب منجر شود.

تردیدی نیست که ایران نزدیکی ارمنستان به غرب را به نفع خود نمی‌ داند، به خصوص که جمهوری آذربایجان نیز روابط بسیار نزدیکی با اسرائیل دارد. سردی و تنش بی ‌سابقه در روابط بین آذربایجان و روسیه نیز ممکن است با شکل ‌گیری ائتلاف‌ های جدید، در روابط آذربایجان و ایران تأثیر بگذارد. قفقاز جنوبی که به غرب نزدیک ‌تر می ‌شود و از روسیه فاصله می ‌گیرد، می‌ تواند نشان‌ دهنده یک تغییر پارادایم منطقه ‌ای باشد که از نظر ژئوپلیتیکی به ضرر ایران خواهد بود.

بازگشت روسیه به سیاست سنتی موازنه در قفقاز جنوبی پس از پایان جنگ روسیه علیه اوکراین یا به قدرت رسیدن یک حزب و یا جریان سیاسیِ مخالف در انتخابات پارلمانی ارمنستان در ژوئن ۲۰۲۶ می ‌تواند روند تغییر پارادایم منطقه ‌ای که در حال شکل گیری است را معکوس کند. با این حال، در حال حاضر تمرکز ایران بر این است که اطمینان حاصل کند تهدیدی از ناحیه مسیر دسترسی آذربایجان به نخجوان برای منافع ایران را در مرز ایران و ارمنستان صورت نگیرد.

منبع: ایراس

پایان/